Marmara Denizi ve Su Altı Yaşamı

Marmara Denizi bütün kıyıları aynı ülkenin egemenlik sınırları içinde bulunan dünyadaki tek denizdir. Yaklaşık 11.350 km² büyüklüğünde olan bu iç deniz aynı zamanda ülkemizin en ilginç denizi olarak da kabul edilir. İstanbul Boğazı ile Karadeniz’e, Çanakkale Boğazı ile Ege Denizi’ne bağlanan Marmara Denizi hidrolojik özellikleri çok farklı olan bu iki denizin özelliklerini bir arada sunması ile gerçekten sıra dışıdır.

Karadeniz’den Akdeniz’e (ve oradan da okyanuslara) çıkış yolu üzerinde yer alması nedeniyle aynı zamanda uluslararası öneme sahip bir su yolu da olan Marmara Denizi, küçük bir denizden beklenmeyecek derinliklere sahip olması, adalar yönünden zenginliği, sularının sıcaklık ve tuzluluk yönünden gösterdiği özellikler nedeniyle eşsiz bir iç denizdir.

Marmara Denizi’nde küçük bir denizde rastlanmayacak ölçüde büyük derinlikler vardır. İzmit Körfezi’nin girişinden başlayarak batıya doğru uzanan hat üzerinde derinliği 1.000 m.’den fazla olan üç büyük çukur sıralanır. Bunlardan en doğuda olanı Prens Adaları’nın hemen güneyinde, derinliği 1.238 m.’yi bulan Çınarcık Çukuru’dur. Ortada Marmara Ereğlisi ile Kapıdağ Yarımadası arasında yer alan Marmara Ereğlisi Çukuru’nun derinliği 1.390 m.’dir. Bu çukur aynı zamanda Marmara Denizi’nin en derin noktasını oluşturur. Daha batıda Tekirdağ önlerinde ise derinliği 1.112 metreye inen Tekirdağ Çukuru yer almaktadır (*).

(*) Türk Deniz Araştırmaları Vakfı’nın (TÜDAV) bu üç çukurluğa Marmara Denizi ve doğa bilimlerine büyük emekleri geçmiş, dünya çapında isim sahibi olmuş kişilerin isimlerinin verilmesi yönünde çalışmaları vardır.

Marmara Denizi’ne sıra dışı özelliklerini kazandıran etkenlerden biri de sahip olduğu akıntı sistemidir. Bu akıntılar Marmara Denizi’nde iki tabakalı bir su sistemini oluşturur. Marmara Denizi’nin İstanbul Boğazı ile bağlı olduğu Karadeniz bol yağış alır ve güçlü akarsularla beslenir. Buna karşılık yeterince buharlaşma olmaz. Bu nedenle, Karadeniz’in su seviyesi her zaman Marmara Denizi’nden daha yüksek olur. Öyle ki, İstanbul Boğazı’nın Karadeniz girişindeki su seviyesi Boğaz’ın Marmara Denizi’ne açıldığı bölgedeki seviyeden 25 cm yüksektir. Bu yükseklik farkı nedeniyle, İstanbul Boğazı’nda Karadeniz’den Marmara’ya doğru kuvvetli bir üst akıntı vardır. Kuzeyli rüzgarların desteğiyle hızı saatte 9 km’yi bulabilen bu akıntı zaman zaman boğaza adeta bir nehir görüntüsü verir. Bu yüzey akıntısı Marmara Denizi’ne çıktığında adeta yelpaze gibi açılarak yayılır ve hızı azalır. Ancak batıya doğru Çanakkale Boğazı’na girerken yine kanalize olur. İstanbul Boğazı’nda olduğu gibi, Çanakkale Boğazı’nda da 20 cm.’lik yükseklik farkının da etkisiyle akıntının hızı yeniden artarak bu kez Ege’ye doğru yelpaze gibi açılarak yayılır.

İstanbul Boğazı’ndan giren düşük yoğunluklu Karadeniz suyu Marmara Denizi’nin yüzey suyunu oluşturur. Üst tabakanın altında ise, Çanakkale Boğazı’ndan Marmara Denizi’ne gelen Ege Denizi’nin tuzlu, yoğun ve sıcak suları bulunur. Bu sular da İstanbul Boğazı’nın altından Karadeniz’e girer. Her iki boğazdaki bu çift yönlü ve çift katmanlı akıntı sistemi denizlerimizdeki su seviyesini dengeler. Üst katman Karadeniz suyu ile yılda ortalama iki kez (5-6 ayda bir) yenilenirken, alt katman Akdeniz suları ile ortalama 6-7 yılda tazelenir. 

Marmara Denizi’nin çift katmanlı yapısının bir sonucu olarak, aynı bölgedeki deniz suyu sıcaklıkları ve tuzluluk oranları da derinliğe göre farklılık gösterir. Karadeniz suyunun hâkim olduğu 20-25 metre kalınlığındaki yüzey suları genellikle az tuzludur (ortalama binde 22). Bu oran batıya doğru giderek artarak Çanakkale Boğazı’na yaklaştıkça binde 26-28 civarına yükselir. Derinlere doğru tuzluluk artar ve 30 metreden sonra tuzluluk oranı binde 36-37 civarına yükselir. 150 metre civarında binde 39’a yükselen tuzluluk oranının bu derinlikten sonra dibe kadar değişmediği gözlenmiştir.

Çift katmanlı yapının neden olduğu farklılıklar sıcaklık değerleri yönünden de gözlenir. Marmara Denizi’nin yüzey suyu mevsimsel değişikliklere oldukça açıktır. Karadeniz suyunun hâkim olduğu üst katmandaki su tabakası kış aylarında görece kalınlaşır (yaklaşık 25 m.ye ulaşır) ve sıcaklık değerleri 6-8 °C düzeyine iner. Yaz aylarında ise yaklaşık 15 m kalınlığa inen bu tabakadaki su sıcaklığı 24-26 °C düzeyine çıkar. Bu derinliklerin altında Akdeniz suyunun hâkim olduğu kısımlarda su sıcaklığı çok belirgin mevsimsel değişimler göstermeksizin bütün yıl boyunca ortalama 14-16 °C dolayında kalır. Bu iki farklı su katmanının arasında dalıcıların ‘kristal tabaka’ dedikleri, soğuk ve görüşün kısıtlı olduğu bir de ara tabaka bulunur. Bu ara tabaka oldukça keskin yapısını yıl boyunca korur ve 15-20 m derinlikte üst ve alt tabaka arasındaki geçiş katmanını oluşturur.

Marmara Denizi’nin iki farklı denizin özelliklerini bir arada sunması canlı yaşamında da etkisini gösterir. Burada yaşayan canlılar, yaşam koşulları bakımından birbirinden net bir şekilde ayrılmış iki farklı topluluk oluşturur.

Marmara’nın kuzeyinde, özellikle İstanbul kıyılarında (Adalar vb) daldığınızda, ilk 20-25 metrelerde tıpkı Karadeniz’deki gibi yoğun bir plankton kütlesiyle karşılaşırsınız. Kayalık yerlerin üzerinde genellikle midye popülasyonları, deniz marulları, küçük canlılar ve yeşil yosunlar görülür. Ayrıca bazı bölgelerde deniz yıldızlarının lokal olarak tüm yüzeyi kapladığı görülebilir.

Yaklaşık 20-25 metreden sonra daha sıcak ve daha tuzlu Akdeniz sularının olduğu derinlikler başlar. Burada görüş üst tabakada olduğu gibi düşük değildir, hatta belirli dönemlerde oldukça berrak sayılabilir. Akdeniz’den farklı olarak suyun rengi yeşile çalsa da kimi zaman 15-20 metreye kadar mesafeler rahatlıkla görülebilir. Bu derinliklerde Akdeniz’e özgü canlılar (daha iri balıklar, mercanlar vb.) görülmeye başlanır. Beyaz mercanlar en dikkat çekici olanlarıdır.

Bu özellikleri nedeniyle, Marmara Denizi’ne yapılan bir dalışta hem Karadeniz’e özgü hem de Akdeniz’e özgü canlıları görüp, tek dalışta iki ayrı denizin özelliklerini ve farklılıklarını keşfetmiş olursunuz.

Son dönemde yapılan çalışmalara göre, Marmara Denizi’nde 235 balık türü yaşamaktadır.

Aşağıda, Marmara Denizi’nde yaşayan belli başlı türleri sınıflandırılmış olarak görebilirsiniz.

MARMARA DENİZİ’NDE YAŞAYAN CANLILAR

OMURGALI HAYVANLAR

BALIKLAR	Adabeyi Asıl Hani, Benekli Hani, Yazılı Hani Barbun Çarpan Balığı Çırçır, Benekli Çırçır, Gri Çırçır, Sivri Burunlu Çırçır, Siyah Kuyruklu Çırçır Çupra Deniziğnesi, Büyük deniziğnesi, Geniş Burunlu Deniziğnesi Dil Balığı Dülger Balığı Eşkina Fener Balığı Gelincik Gümüş Gün Balığı Hamsi Horozbina, Antenli Horozbina İnce Kaya Balığı, Kırmızı Dudaklı Kayabalığı, Kömürcü Kayabalığı, Küçük Kayabalığı İskorpit, Maderya İskorpiti, Benekli İskorpit İspari İsparoz İzmarit Kalkan Karagöz, Sivriburun Karagöz Kayış Balığı Kefal Kırlangıç, Uçan Kırlangıç Kırma Mercan Kısa Burunlu Denizatı, Uzun Burunlu Denizatı Köpek Balığı Kupez Kurbağa Balığı, Tiryaki Balığı Lapin, Kahverengi Lapin Levrek Lipsoz Melanur Mığrı Mırmır Orkinos Papaz Balığı Pisi Balığı Sargoz Sarıkuyruk İstavrit Sarpa (Salpa) Sinarit Tekir Trakonya Üzgün Balığı Vatoz, Dikenli Vatoz, Kahverengi Vatoz, Kazıkkuyruk Yılan Balığı
DENİZ MEMELİLERİ	Akdeniz Foku Yunus (Afalina ve Tırtak)
TULUMLULAR	Tunikatlar

OMURGASIZ HAYVANLAR

EKLEM BACAKLILAR	Ayna Yengeci Çingene Yengeci Istakoz Keşiş Istakozu Keşiş Yengeci Kum Karidesi Küçük Istakoz, Karavida Örümcek Yengeci Pavurya Sünger Yengeci Teke Karidesi Yüzücü Yengeç
DERİSİ DİKENLİLER	Akdeniz Tüy Yıldızı Atlantik Deniz Yıldızı Deniz Hıyarı, Deniz Patlıcanı Deniz Kestanesi Deniz Yıldızı Kırmızı Deniz Yıldızı Yılan Yıldızı
YUMUŞAKÇALAR	Ahtapot Alev Kabuklusu Deniz Tarağı İstiridye Kabuklu Deniz Salyangozu, Rapana Kabuksuz Deniz Salyangozu Kalamar Midye Pina Ustura Kabuklusu
KNİTLİLER	Altın Mercan Anemon, Şakayık Ay Denizanası Beyaz Mercan Ciğer Denizanası Deniz Kalemi Deniz Parmağı Deniz Teleği Domates Anemonu, Denizgülü Hidroidler Kırmızı Mercan, Kırmızı Gorgon Sarı Kolonial Anemonu Sarı Mercan, Sarı Gorgon Taş Mercanı Tüp Anemonu Yumuşak Mercan
HALKALI SOLUCANLAR	Kalkerli Tüplü Kurt Tüplü Kurt, Yelpaze Kurdu
TARAKLILAR	Taraklı Denizanası
SÜNGERLER	Sünger Çeşitleri

BİTKİLER

DENİZ ALGLERİ	Deniz Marulu Kahverengi Yosun Kırmızı Yosun Yeşil Yosun
ÇİÇEKLİ DENİZ BİTKİLERİ	Deniz Çayırı